निःशुल्क सेवा र पूँजीवादको नयाँ परिभाषा

फेसबुक, गुगल र युट्युबले सिर्जना गरेको डिजिटल क्रान्ति

परम्परागत रूपमा पूँजीवादलाई मूल्य तिरेर मात्रै सेवा वा उत्पादन पाउने प्रणालीको रूपमा बुझिन्छ। उत्पादन गर्नेले नाफा कमाउन उपभोक्ताबाट शुल्क असुल्छ, उपभोक्ताले तिरेको मूल्य नै त्यस उत्पादन वा सेवाको मूल्य ठहरिन्छ। तर फेसबुक, गुगल, युट्युबजस्ता डिजिटल दिग्गजहरूले पूँजीवादको यो परम्परागत धारणा उल्ट्याइदिएका छन्। उनीहरूले आफ्ना मुख्य उत्पादनहरू निःशुल्क उपलब्ध गराउँछन्, तर पनि विश्वका सबैभन्दा नाफा कमाउने कम्पनीमध्ये अग्रस्थानमा छन्।

ठूला कम्पनीबाट उठाएर सानालाई दिने मोडल

गुगल सर्च, जिमेल, म्याप, युट्युब वा फेसबुक प्रयोग गर्दा उपभोक्ताले कुनै शुल्क तिर्नुपर्दैन। तर यी सेवा सञ्चालन गर्न अकल्पनीय खर्च हुन्छ, डेटा सेन्टर, प्रविधि, स्याटेलाइट, र लाखौँ कर्मचारी। प्रयोगकर्ताले पैसा नतिरे पनि कम्पनीहरूले विज्ञापनमार्फत विशाल आम्दानी गर्छन्।

यी कम्पनीहरूको वास्तविक पूँजी भनेको प्रयोगकर्ताले दिने सूचना हो। हामीले खर्च गर्ने समय, क्लिक गर्ने सामग्री, रुचि, लोकेशन, र व्यवहारसम्बन्धी डाटा संकलन गरेर उनीहरूले लक्षित विज्ञापन देखाउँछन्। यसरी, उपभोक्ताले प्रत्यक्ष पैसा नतिरे पनि आफ्नो समय र जानकारीलाई भुक्तानीका रूपमा दिइरहेका हुन्छन्। यही मोडलले “ठूलाबाट उठाएर सानालाई सुविधा दिने” पूँजीवादलाई जन्म दिएको छ।

फेसबुक, गुगल, युट्युबजस्ता कम्पनीहरूले निःशुल्क सेवा दिँदै पनि खरबौँ कमाइ गरेका छन्। उनीहरूको वास्तविक पूँजी प्रयोगकर्ताको समय र जानकारी हो, जसको आधारमा लक्षित विज्ञापनमार्फत आम्दानी हुन्छ। यसले सूचना पहुँचको लोकतन्त्र, रोजगारीका नयाँ अवसर, र सामाजिक जोडतोड बढाएको छ। तर गलत सूचना, गोपनीयता र मानसिक स्वास्थ्यजस्ता चुनौती पनि छन्। त्यसैले अवसरलाई सदुपयोग गर्दै विवेकपूर्ण नियमन अनिवार्य हुन्छ।

अवसर र समावेशिताको नयाँ अध्याय

यी कम्पनीहरूले सिर्जना गरेको डिजिटल क्रान्तिले विश्वभर आम मानिसलाई नयाँ अवसर दिएको छ।

• आम्दानीको बाटो: युट्युब, फेसबुक र टिकटकमार्फत हरेक व्यक्तिले आफ्ना सीप, सिर्जनात्मकता र विचारलाई विश्वव्यापी बजारमा पुर्‍याउन सक्छ। नेपालजस्तो रोजगारी अभावग्रस्त मुलुकमा युवाले गाउँघरमै बसेर भिडियो, ब्लग वा कला प्रस्तुत गरेरै डलर कमाउन थालेका छन्।

• सूचनाको लोकतन्त्र: पहिले समाचार वा विचार मात्र ठूला सञ्चार माध्यमले प्रसारण गर्थे। अहिले भने हरेक व्यक्तिले आफ्ना अनुभव, दृष्टि र जानकारी साझा गर्न सक्छ। यो सूचना पहुँचको लोकतन्त्रिकरण हो।

• सम्पर्क र सम्बन्ध: सामाजिक सञ्जालले परिवार र साथीभाइलाई नजिक बनाएको छ। विश्वको जुनसुकै कुनाबाट पनि तस्बिर, भिडियो वा सन्देशमार्फत दैनिक जीवन साझा गर्न सकिन्छ।

• लोकतन्त्र र सुशासन: नागरिकले अन्यायविरुद्ध आवाज उठाउन, सरकारलाई जवाफदेही बनाउन, र राजनीतिक चेतना बढाउन यी प्लेटफर्म ठूलो साधन बनेका छन्। कतिपय मुलुकमा नयाँ नेतृत्वको उदयमा पनि यसले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ।

नकारात्मक प्रभाव र चुनौतीहरू

यति ठूलो प्रभाव पारेका यी प्रविधिले चुनौतीहरू पनि बोकेका छन्।

• गलत सूचना र अफवाह: सामाजिक सञ्जालले गलत समाचारलाई तीव्र गतिमा फैलाउने सम्भावना बढाएको छ, जसले समाजमा भ्रम र ध्रुवीकरण ल्याउन सक्छ।

• गोपनीयताको जोखिम: प्रयोगकर्ताले दिने व्यक्तिगत डाटाको प्रयोग कसरी भइरहेको छ भन्नेबारे प्रस्ट जानकारी नहुँदा गोपनीयता गम्भीर प्रश्न बनेको छ।

• मानसिक स्वास्थ्य: अत्यधिक प्रयोगले युवामा तुलना, निराशा र व्यसन बढाएको छ।

• एकाधिकार र प्रतिस्पर्धा: विश्वभर विज्ञापन बजारमा केही कम्पनीको मात्र वर्चस्व देखिनु साना व्यवसाय र स्टार्टअपका लागि चुनौती हो।

नेपालका लागि अवसर र नीति

नेपाल जस्तो मुलुकका लागि यस्ता प्लेटफर्मले सिर्जना गर्ने अवसर अझै मूल्यवान छन्। अहिले हजारौँ नेपाली कन्टेन्ट क्रिएटरले युट्युब वा फेसबुकमार्फत मासिक लाखौँ रुपैयाँ कमाइरहेका छन्। कसैले गाउँका दृश्य देखाएर कमाइरहेका छन् भने कसैले शैक्षिक सामग्री बनाएर। यो अवसर परम्परागत रोजगारी प्रणालीमा कहिल्यै सम्भव थिएन।

यसैले, नेपालमा सुरु भएको मोनेटाइजेशन पहल स्वागतयोग्य कदम हो। यसले युवालाई सिर्जनात्मक हुन प्रोत्साहन गर्ने मात्र होइन, अर्थतन्त्रमा नयाँ स्रोत थप्नेछ। तर, यससँगै सरकारलाई नियमनमा सन्तुलन कायम गर्नुपर्ने हुन्छ। अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, सूचनामा पहुँच, र नागरिकको आम्दानी सुरक्षित गर्ने नीति बनाउँदै, कम्पनीहरूलाई जिम्मेवार बनाउन सकिने खालको सहकार्य नै विवेकपूर्ण बाटो हो।

निष्कर्ष

फेसबुक, गुगल वा युट्युबलाई केवल “शोषण गर्ने पूँजीवादी कम्पनी” भनेर बुझ्न मिल्दैन। यिनले नयाँ खालको पूँजीवाद जन्माएका छन्—जहाँ उपभोक्ताले प्रत्यक्ष पैसा नतिरी पनि अवसर, सुविधा र पहुँच पाउँछन्। निःशुल्क सेवाले आम मानिसलाई सिर्जनात्मकता देखाउन, आय आर्जन गर्न, र समाज जोड्न मद्दत पुर्‍याएको छ।
अवश्य, गलत सूचना, गोपनीयताको प्रश्न र मानसिक स्वास्थ्यजस्ता चुनौतीहरू बेवास्ता गर्न मिल्दैन। तर यी जोखिमलाई विवेकपूर्ण नियमन र सचेत प्रयोगमार्फत कम गर्न सकिन्छ। अवसरलाई अस्वीकार गर्नु समाधान होइन।

आजको डिजिटल युगमा, यी प्लेटफर्महरूलाई उचित नियमन र साझेदारीमार्फत प्रयोगकर्ताको हितमा प्रयोग गर्नु नै नेपालको लागि सबैभन्दा बुद्धिमानी कदम हुनेछ।