नेपालको आस्थाको केन्द्र पशुपतिनाथ मन्दिर मा पूजा अनुष्ठान सम्पन्न गर्ने पुजारी (भट्ट) को चयन र योग्यता सम्बन्धी विधान निकै विशिष्ट र गहन रहेको छ। यो लेख 'पशुपतिनाथ र पुजारीको योग्यता' ले यस विषयका शास्त्रीय आधारहरूलाई उजागर गर्दै वर्तमानका केही अनुत्तरित प्रश्नहरूसमेतलाई प्रस्तुत गरेको छ।
पशुपतिनाथमा पुजारीको अनिवार्य योग्यता
पशुपतिनाथको भट्ट हुनका लागि साधारण वैदिक ज्ञान मात्र पर्याप्त हुँदैन, यसका लागि निगम (वेद) र आगम (तन्त्र) दुईवटा मार्गमा नै साधक दीक्षित हुनुपर्ने मूलभूत शर्त छ। यसले के स्पष्ट पार्छ भने पशुपतिनाथको अर्चना पद्धति केवल वेद मार्गमा सीमित छैन, यसमा आगमिक मार्ग (तन्त्र) को पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण स्थान रहेको छ।
१. विशिष्ट वेद शाखाको ज्ञान
पशुपतिमा पूजा प्रक्रम चलाउने भट्ट ब्राह्मणहरू कृष्णयजुर्वेदको तैत्तिरीय शाखाध्यायी हुनुपर्ने विधान छ।
- नेपालका अधिकांश मठमन्दिरहरूमा शुक्लयजुर्वेद (विशेषगरी माध्यान्दिनीय वाजसनेयी शाखा) अनुसार पूजा तथा अनुष्ठान पद्धतिले कर्म चलाउने गरिएको छ।
- यद्यपि, पशुपतिनाथमा भने कृष्णयजुर्वेदको तैत्तिरीय शाखाको कठोर विधान राखिएको छ।
- नेपाली विद्वान्हरूले अरू मठमन्दिरमा शुक्लयजुर्वेदीय पद्धति चल्ने तर पशुपतिनाथमा किन नमिल्ने भनेर प्रश्न उठाउने गरेका छन्।
लेखमा नेपालमा हाल कृष्णयजुर्वेद पढ्ने ब्रह्मनिष्ठ विद्वान्हरूको उपस्थिति बोध नभएको र तत्कालीन समयमा यस शाखाका ब्राह्मण वंश रहे नरहेको विषय अनुसन्धेय रहेको उल्लेख छ।
२. षड्आम्नाय दीक्षा र श्रीविद्याको उपासना
पशुपतिनाथमा पुजारी हुनका लागि आवश्यक पर्ने अर्को महत्त्वपूर्ण योग्यता भनेको श्रीविद्याको उपासक हुनु हो। यसका लागि पुजारीले षड्आम्नाय सर्वाधिकार दीक्षा प्राप्त गरेको हुनुपर्छ।
- षड्आम्नाय (छ वटा मुख): तन्त्रशास्त्रमा पशुपतिनाथको ६ वटा श्रीमुखहरू (पूर्वको तत्पुरुष, दक्षिणको अघोर, पश्चिमको सद्योजात, उत्तरको वामदेव, उर्ध्वको ईशान र अधोको कालाग्निरुद्र) रहेको मानिन्छ। यी ६ वटा मुखको उपासना मार्गलाई नै आम्नाय भनिन्छ।
- शक्ति र श्रीयन्त्र: पशुपतिको मूल विग्रहमा शिवको मात्र नभई ती मुखसँग सम्बन्धित प्रत्यक्ष शक्ति (जस्तै: पूर्वको पूर्णेश्वरी, उत्तरको गुह्येश्वरी) को पनि पूजा हुन्छ। उर्ध्व वक्रमा त श्रीयन्त्र बनाई भगवती राजराजेश्वरी ललितत्रिपुरसुन्दरी को पूजा हुने गर्दछ।
- पाशुपत विद्या: श्रीविद्याको पूर्णक्रममा छ वटै आम्नायको दीक्षा ग्रहण गरेपछि लघुपाशुपत, मध्यमपाशुपत र महापाशुपत विद्या प्राप्त गर्ने विधान छ। पशुपतिका भट्टहरूले मध्यमपाशुपत विद्या त अनिवार्य रूपमा लिनै पर्छ, र कतिपयले महापाशुपत विद्या को दीक्षा पनि लिएको भनिन्छ।
वेदका शाखाहरूको वर्तमान स्थिति
लेखले वैदिक कालमा ऋग्वेदका २१, शुक्लयजुर्वेदका १५, कृष्णयजुर्वेदका ८६, सामवेदका १००० र अथर्व वेदका ९ गरेर जम्मा ११३१ वटा शाखाहरू प्रचलनमा रहेको जानकारी दिन्छ।
- वर्तमानमा प्रचलनमा: अहिले शुक्लयजुर्वेदका माध्यन्दिनीय र काण्व; तथा कृष्णयजुर्वेदका तैत्तिरीय, मैत्रायणीय, काठक र कपिष्ठकठ गरी जम्मा ६ वटा प्रमुख शाखाहरू प्रचलनमा छन्।
- नेपालमा स्थिति: नेपालमा हाल शुक्ल यजुर्वेद र केही सामवेदका शाखाहरूको अध्ययन गर्नेहरू छन्। तर पशुपतिनाथका लागि अनिवार्य रहेको कृष्णयजुर्वेदीय तैत्तिरीय शाखाध्यायी अहिले फेला परेका छैनन्।
निष्कर्षमा, पशुपतिनाथको पुजारीको योग्यताले मन्दिरको पूजा पद्धतिलाई वैदिक (कृष्णयजुर्वेद) र तान्त्रिक (श्रीविद्या, षड्आम्नाय) दुवै मार्गको उच्च समन्वयको रूपमा स्थापित गरेको छ। यो कठोर शास्त्रीय विधानले नै पशुपतिनाथको धार्मिक र सांस्कृतिक विशिष्टतालाई आजसम्म कायम राखेको छ।